Schneeberger (Schneberger) Anton (1530–1581), lekarz, przyrodnik, humanista. Ur. w Zurychu, pochodził z rodziny patrycjuszowskiej, był synem rajcy Hansa (zm. 1537).
Uczył się S. w miejscowej szkole katedralnej pod kierunkiem filologa i leksykografa J. Friesa (Frisiusa) i przyrodnika K. Gesnera, który po latach nazywał go swoim ukochanym uczniem. W l. 1549–50 studiował S. na uniwersytecie w Bazylei, gdzie zapewne zetknął się z polską kolonią studencką, skupioną wokół C. S. Curiona. W poł. 1553 r. przybył do Krakowa, być może jako wysłannik kalwinów szwajcarskich, i w półr. zimowym 1553/54 wpisał się do metryki Uniw. Krak., raczej dla ukrycia swojej misji, niż odbycia normalnych studiów uniwersyteckich. Nawiązawszy stosunki w miejscowym środowisku umysłowym utrzymywał S. stałe kontakty z zuryskim teologiem H. Bullingerem, któremu przekazywał, np. w liście z 17 III 1556, wiadomości o sytuacji religijnej w Krakowie i w Polsce, m.in. o planach zwołania synodu narodowego, przyjeździe nuncjusza A. Lippomana.
Głównym przedmiotem zainteresowań S-a była od początku medycyna i przyrodoznawstwo. Zapewne z zachęty Gesnera podjął S. wkrótce po przybyciu do Polski badania nad florą polską. Już w r. 1556 ogłosił drukiem w oficynie Łazarza Andrysowica Medicamentorum simplicium corpus humanum a pestilentiae contagione praeservantium catalogus…, zestawienie różnorodnych leków ze wskazaniem ich stosowania, przy czym do łacińskich nazw ziół dodał odpowiedniki polskie, nie zawsze radząc sobie z ich poprawnością językową. Poradnik dedykował S. sympatykowi reformacji, pisarzowi żup wielickich Andrzejowi z Szadka. Wynikiem prowadzonych przez S-a samodzielnie badań flory polskiej, głównie z okolic Krakowa (ale też Rusi i Litwy) był Catalogus stirpium quarundam Latine et Polonice conscriptus…, wydany w r. 1557 także u Andrysowica i dedykowany Hieronimowi Bużeńskiemu, wówczas żupnikowi wielickiemu. Wędrując w poszukiwaniu rzadkich okazów roślin, jak sam pisał «po lasach, pagórkach, łąkach i mokradłach» poznał i opisał 432 gatunki roślin (w tym 270 rosnących dziko), których łacińskie nazwy zaczerpnął z pism starożytnych i współczesnych sobie przyrodników (przede wszystkim Gesnera, którego czterojęzyczny „Catalogus plantarum” z r. 1542 był S-owi wzorem), natomiast odpowiedniki polskie z dzieł Macieja Miechowity, Szymona z Łowicza i Hieronima Spiczyńskiego. Korzystał też z własnych wywiadów i informacji uzyskanych od wiejskich kobiet, mimo – sam to przyznawał – słabej znajomości języka polskiego. Catalogus stirpium był, co podkreślał m.in. Marcin Siennik (pisząc, że się Polacy «cudzoziemcowi ubieżeć dali»), pierwszym w piśmiennictwie naszym polsko-łacińskim słownikiem florystycznym.
Na wiosnę 1557 wybrał się S. do Zurychu, dokąd przybył 15 V, odwiedził chorą matkę i złożył Bullingerowi relację o przebiegu sejmu warszawskiego z przełomu l. 1556 i 1557. W 2. poł. sierpnia 1557 przez Genewę wyjechał do Montpellier; tu 12 XI wpisał się do metryki uniwersyteckiej, wybierając jako opiekuna studiów przyrodnika W. Rondeleta. Rychło jednak przeniósł się do Paryża, gdzie z pocz. r. 1558 uzyskał doktorat filozofii i medycyny. Po powrocie do Polski, wiosną 1559 otrzymał propozycję objęcia stanowiska lekarza przybocznego od woj. wileńskiego Mikołaja Radziwiłła «Czarnego». Nie mógł się jednak zdecydować na jego przyjęcie; donosząc o tym Bullingerowi (20 IV) wyznawał, iż bardziej ceni wolność, niż służbę dworską w bogactwie. Ostatecznie odmówił Radziwiłłowi, zapewne w czasie pobytu w Wilnie (wybierał się tam w kwietniu t.r., aby prowadzić lekarską praktykę). Z Wilna udał się S. do Królewca; 16 I 1560 wpisał się «honoris causa» do albumu studentów Albertyny. Pobyt na Litwie i w Prusach wykorzystywał S. na prowadzenie dalszych badań przyrodniczych. Dn. 12 II 1561 podpisał w Krakowie dedykację dla ks. Albrechta pruskiego, poprzedzającą przygotowany ponownie (tym razem bez nazw polskich) Catalogus medicamentorum simplicum sive euporiston pestilentiae veneno adversarium…, który w r. 1562 (wg relacji S-a) ogłosił w Zurychu Gesner jako drugą część druku „Cassii Iatrosophistae naturales et medicinales questiones”. Istnieją przesłanki pozwalające przypuszczać, iż Catalogus… był również odbity jako druk samoistny (m.in. świadczy o tym osobna karta tytułowa i niezależna paginacja). O użyteczności i fachowym przygotowaniu tego zestawienia leków świadczą jego przedruki, m.in. w r. 1605 we Franeker (pt. Catalogus medicamentorum simplicium et facile parabilium pestilentiae veneno adversantium…), staraniem holenderskiego lekarza Henryka «a Bra», medyka okręgu Zutphen.
Towarzyski z natury i obdarzony łatwością współżycia, pozyskał S. liczne grono przyjaciół, zarówno ze sfer lekarskich (Sylwester Roguski, Walenty Fontanus, Piotr z Poznania, Stanisław Picus Zawadzki, Marcin Fox, Wojciech Baza, Stanisław Rożanka-Rosarius), jak i profesorskich (Stanisław Grzepski, Stanisław Jakobejusz, Jan Musceniusz, Jan Grzegorz Macer ze Spisza). Bliskie kontakty łączyły go z przebywającym w Krakowie uczonym Georgiem Joachimem Rheticusem (Retykiem) i humanistą, cesarskim dyplomatą Andrzejem Dudyczem. Choć formalnie nie inkorporował się do Wydziału Lekarskiego Uniw. Krak., uczestniczył w jego dysputach i uroczystościach, np. w dyspucie Stanisława Pika Zawadzkiego z Feliksem z Sierpca (13 VII 1563), w akcie responzji pro loco Marcina Foxa (8 VII 1573). Ścisłe więzy łączyły go ze skupionym wokół salin wielickich kręgiem miłośników nauki (Andrzej z Szadka, Jan Piaskowski), zwłaszcza z H. Bużeńskim, któremu po Catalogus stirpium dedykował w r. 1562 niewielką broszurę De multiplici salis usu libellus… (Kr.), omawiającą wielorakie sposoby użycia soli, głównie w medycynie.
Utrzymywał S. również kontakty z uczonymi zagranicznymi, m.in. z lekarzem wrocławskim J. Cratonem, z J. Camerariusem mł. z Norymbergi, ale najserdeczniejsze więzy łączyły go z rodzinnym Zurychem, z którego czołowymi osobistościami (Bullinger, J. Wolf) pozostawał w stałej korespondencji. Ważną rolę odgrywał jako pośrednik w wymianie naukowej polsko-szwajcarskiej. Gesner poświęcił mu liczne pochlebne wzmianki (m.in. w przedmowie do „Cassii Iatrosophistae naturales et medicinales questiones…” z r. 1561, w „De rerum fossolium…” z r. 1565 i w dziele „Historia animalium…” z r. 1603), chwaląc jego wiedzę i doświadczenie w naukach lekarskich, uczynność w dostarczaniu wiadomości o faunie i florze dalekiej Sarmacji oraz okazów do swojego ogrodu botanicznego i gabinetu historii naturalnej. S. nie tylko sam przesyłał do Zurychu informacje o żyjących w Polsce i w Litwie zwierzętach, np. głuszcu, rosomaku, łosiu i łasicy, ale pomagał Gesnerowi w nawiązaniu kontaktów z Polakami, m. in. z kaszt. bieckim Janem Bonerem, od którego Gesner otrzymał poroże jelenia, i Andrzejem z Szadka, który przekazywał mu rzadkie okazy roślin i minerałów. Opiekował się nadto S. przebywającymi w Polsce rodakami.
O pracowitości i postawie S-a, który niezależnie od rozległej praktyki lekarskiej, prowadził obserwacje w dziedzinie medycyny i higieny oraz starał się odpowiadać na aktualne w tej mierze potrzeby swojej przybranej ojczyzny, świadczą jego następne prace. W r. 1564, w okresie przygotowań do wsparcia wojny Litwy z Moskwą, ogłosił (Kr., w oficynie Andrysowica) De bona militum valetudine conservando liber…, pierwszy w Polsce podręcznik higieny wojskowej. Dziełko to, oparte przeważnie na autorach starożytnych, uzupełnił własnymi spostrzeżeniami dotyczącymi wojska polskiego. W obszernej przedmowie (datowanej 22 III t.r.) dedykował je Zygmuntowi Augustowi. W r. 1565 wyszedł, tym razem z drukarni Macieja Wirzbięty, traktat pt. Gemma amethystus, sive carbunculus Aethyops (dedykowany Janowi Krzysztofowi Tarnowskiemu, kaszt. wojnickiemu). Rozprawiał w nim S. o pijaństwie, płynących zeń chorobach, sposobach ich leczenia, a także dał sporo wiadomości o używanych w Polsce napojach alkoholowych – piwie, winie i miodzie. W r. 1569 wydał S., od dawna już przygotowywany poradnik profilaktyki przeciw zarazie w polskim przekładzie swojego szwagra, Jana Antonina młodszego, pt. Książki o zachowaniu zdrowia człowieczego od zarazy morowego powietrza… (Kr., oficyna M. Siebenejchera). Aczkolwiek niewolny od przesądów, zawierał ów poradnik wiele pożytecznych i racjonalnych porad, a w rozdziale X zamieścił S. wykaz leków «ciała nasze od zarazy powietrza morowego zachowujących». Dedykował Książki… ks. Albrechtowi Fryderykowi pruskiemu; nawiązując w skierowanej do niego przedmowie do swego wykazu leków wydanego w Zurychu stwierdzał potrzebę jego ponownego opublikowania w Polsce, «iż dla dalekości mało egzemplarzów do nas przyniesiono». W utworze dedykowanym kupcowi krakowskiemu Aleksandrowi Pipanowi z okazji jego ślubu (z Katarzyną Czeczotkówną), a zatytułowanym Nuptialium narrationum prima (Kr. 1579, u S. Szarffenberga) zawarł S. opis starożytnych zwyczajów weselnych oraz porady odnoszące się do higieny życia małżeńskiego. Zapowiedział zarazem, iż jest to jego pierwsza z zaplanowanych dziesięciu rozpraw «ad res venereas spectantia». Oprócz nich przygotowywał S. jeszcze kompendium o lekarstwach «adversus morbos internos». Być może było nim ogłoszone we Frankfurcie w r. 1581 dziełko pt. Medicamentorum facile parabilium adversus omnis generis articulorum dolores enumeratio, zadedykowane Piotrowi z Poznania. Znalazły się w nim przedruki jego wcześniejszych pism (traktat o pijaństwie i poradnik małżeński). Wiadomo, iż miał S. nadto w przygotowaniu rozprawkę o podagrze i o ukąszeniu przez psa wściekłego.
Odbiciem wszechstronnych zainteresowań S-a była jego bogata biblioteka. W kompletowanym przez całe życie księgozbiorze gromadził dzieła nie tylko z zakresu medycyny i nauk przyrodniczych, lecz również szeroko rozumianych humaniorów, w tym rzadkie rękopisy i wydania klasyków. Znaczną część książek kupował S. w Krakowie, wiele sprowadzał z zagranicy, ale także wiele otrzymywał od przyjaciół i znajomych. Miał w swojej bibliotece m.in. traktat Andrzeja Frycza Modrzewskiego ,,O poprawie Rzeczypospolitej” w przekładzie Cypriana Bazylika oraz egzemplarz pierwszego wydania „De revolutionibus orbium coelestium” Mikołaja Kopernika. Książki swe opatrywał ekslibrisem; początkowo był to drzeworyt herbowy wycięty zapewne z makulaturowych arkuszy jego dziełka De bona militum valetudinis conservando liber (1564), później sprawił S. sobie właściwy ekslibris składający się z drzeworytu herbowego (bardziej rozbudowanego), umieszczonego nad nim napisu własnościowego oraz – pod nim – pięciowierszowej łacińskiej sentencji. Ekslibris ten, pochodzący z poł. r. 1565, został wyryty zapewne przez drzeworytnika pracującego dla oficyny Wirzbięty.
Być może na decyzję pozostania w Krakowie wpłynęło zawarcie przez S-a w r. 1561 małżeństwa z Katarzyną, córką lekarza i humanisty krakowskiego Jana Antonina (zob.). Po ślubie zamieszkał przy ul. św. Jana w kamienicy, której jedną część odziedziczyła po swoim ojcu Katarzyna, a drugą S. odkupił od innych spadkobierców. Miał S. nadto ogród na przedmieściu. Po śmierci pierwszej żony ożenił się powtórnie w r. 1569 z Anną, córką aptekarza krakowskiego Mikołaja Alantsee (zob.), umacniając w ten sposób swe koligacje z patrycjuszowskimi rodzinami. Krakowskiego prawa miejskiego jednak nie przyjął i do końca życia podpisywał się «Tigurinus, medicus Helveticus». Ok. r. 1560 porzucił kalwinizm i przeszedł na katolicyzm. W testamencie spisanym 17 III 1581 kazał się pochować bez pompy w kościele Najśw. Marii Panny. Zmarł w Krakowie w nocy z 18 na 19 III 1591.
Z drugiego małżeństwa, z Anną Alantsee, pozostawił S. nieletniego syna Antoniego, którego w testamencie oddał pod opiekę Marcina Foxa, przydając jako współopiekuna Marcina Dobroszewskiego, burgrabiego krakowskiego (obu ich określił jako swoich krewnych).
Biblioteka S-a przeszła w ręce wdowy Anny, która, już po śmierci syna, część książek ofiarowała klasztorowi Karmelitów na Piasku, resztę sprzedała. Część biblioteki S-a nabył ok. r. 1614 prof. Uniw. Krak. Jan Brożek. Najwięcej (kilkadziesiąt) książek ze zbioru S-a i jego syna Antoniego znajduje się w B. Jag., tam także trafiło kilka rękopisów z zasobu S-a (rkp. 810, 1886, 2526).
Syn S-a Antoni (zm. ok. 1606), zapisany przez ojca na Uniw. Krak. w półr. zimowym 1579/80, studiował na uniwersytecie w Ingolsztadcie (wpisany 17 IX 1587), po powrocie do Krakowa uzyskał w r. 1589 bakalaureat. W tym czasie, już po śmierci Foxa, jego opiekunem (kuratorem) był wyznaczony przez Zygmunta III, przy okazji aktu orzekającego pełnoletniość (przez dodanie lat), Jan Pipan, ławnik sądu najwyższego prawa magdeburskiego, drugim zaś, jako współkurator, Sylwester Roguski. Być może to właśnie Roguski wystarał się dlań o tytuł sekretarza królewskiego i wysłał na studia do Padwy, gdzie 6 VII 1593 Antoni został promowany na doktora medycyny. Po ojcu odziedziczył zamiłowania bibliofilskie i kontynuował działalność kolekcjonerską posługując się nieco zmienionym ekslibrisem (bez napisów drukarskich).
Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI; Kośmiński, Słown. lekarzów; – Barycz, Hist. UJ; tenże, Z epoki renesansu, reformacji i baroku, W. 1971; tenże, Między Krakowem a Warmią, Olsztyn 1987; Birkenmajer L. A., Mikołaj Kopernik, Kr. 1900; tenże, Stromata Copernicana, Kr. 1924; Chmiel A., Domy krakowskie. Ul. św. Jana, Kr. 1924, Bibl. Krak., Nr 61–2; Chwalewik E., Exlibrisy polskie XVI i XVII wieku, Wr. 1955; Fijałek J., Przekłady pism św. Grzegorza z Nazjanzu w Polsce, „Polonia Sacra” Nr 3: 1919 s. 191–3; Giedroyć F., Mór w Polsce w wiekach ubiegłych, W. 1899 s. 7–8 (nadb. z „Gazety Lek.”); Hist. B. Jag., I; Hryniewiecki B., Anton Schneeberger (1530–1581), ein Schüler Konrad Gesners in Polen, Bern 1938 (nadb. z „Veröffentlichungen des Geobotanischen Institutes Rübel in Zürich”, H. 13); Konopka S., Antoni Schneeberger i jego dzieło o higienie wojskowej, „Arch. Hist. Med.” R. 27: 1964 s. 49–54; Kołodziejczyk J., U źródeł polskiej nomenklatury botanicznej, „Spraw. z Posiedzeń Tow. Nauk. Warsz.” R. 24: 1931 s. 108; Lachs J., Kronika lekarzy krakowskich do końca XVI w., Arch. do Dziej. Liter., XII; Miaskowski K., Z biblioteki Seminarium Duchownego w Poznaniu, „Przegl. Kośc.” T. 6: 1904 s. 137–9; Rostafiński J., Nasza literatura botaniczna XVI w. oraz jej autorzy, Pam. AU Wydz. Mat.-Przyr., XIV 175–8; Stelling-Michaud S., L’Université de Cracovie et la Suisse au temps de l’humanisme (1450–1520), w: Échanges entre la Pologne et la Suisse du XIVe au XIXe siècle, Genéve 1964, Travaux d’histoire éthico-politique, IV; Szostak J., Autorzy pierwszych zielników polskich – Stefan Falimierz, Hieronim Spiczyński i Marcin Siennik, „Arch. Hist. Medyc.” R. 40: 1977 s. 286; – Album stud. Univ. Crac., III 8, 114; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Der Briefwechsel d. Schweizer; Brożek J., Wybór pism, Oprac. H. Barycz, Kr. 1956 I; Polacy na studiach w Ingolsztacie, Wyd. P. Czaplewski, P. 1914; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Statuta nec non liber promotionum; – AP w Kr., Oddz. Miejski: Scabinalia Cracov. 21 s. 470, 482–484, 24 s. 182–183.
Leszek Hajdukiewicz